Các đại biểu, nhà khoa học Trung ương và địa phương tham gia Hội nghị

Di tích khảo cổ học Mán Bạc thuộc thôn Bạch Liên, xã Đồng Thái  tỉnh Ninh Bình. Tại đây, vào tháng 3 năm 1998, các nhà khảo cổ học đã phát hiện dấu tích cư trú thời tiền sơ sử. Di tích được khai quật lần đầu năm 1999 và sau đó được khai quật nhiều lần vào các năm 2001, 2004-2005, 2005, 2007 bởi các nhà khoa học thuộc Viện Khảo cổ học và có sự tham gia của các chuyên gia quốc tế từ Australia, Nhật Bản... với tổng diện tích đã khai quật và thám sát tại di tích Mán Bạc là 149,8m². Những kết quả nghiên cứu đã cho thấy đây là một di tích cư trú, mộ táng tập trung với mật độ cao (105 mộ táng với 107 cá thể ) và một hệ thống di vật đặc sắc. Hệ thống di tích, di vật cho thấy các mối quan hệ đa dạng, phản ánh quá trình thích nghi khai thác tự nhiên và bức tranh khảm nhiều màu sắc của giai đoạn hậu kỳ đá mới - sơ kỳ kim khí ở Việt Nam.

Toàn cảnh di tích Mán Bạc

Tiếp nối những kết quả đó, cuộc khai quật năm 2025 được tiến hành trên diện tích 196m² với mục tiêu xác định tính chất cư trú và mối tương quan giữa khu vực cư trú và khu mộ táng. Đồng thời, làm xuất lộ và bảo tồn các tầng văn hóa thông qua phương pháp ghi nhận địa tầng đa chiều (trắc diện và bình diện), tạo cơ sở dữ liệu cho các nghiên cứu liên ngành và công tác phát huy giá trị di sản sau này. Do vậy cách tiếp cận là ưu tiên bảo quản tại chỗ (in-situ preservation) đối với các di tích xuất lộ của mỗi tầng văn hóa, đồng thời lập hồ sơ hiện trạng để phục vụ tái lập không gian phục dựng sau này.

Hố khai quật được mở ở phía Đông của cột mốc khảo cổ. Phương pháp khai quật được áp dụng là khai quật theo tầng vị (context), di tích, hiện vật, mẫu than được quản lý theo các ô. Các lớp khai quật được bóc từ lớp mặt, bóc lần lượt theo màu sắc, kết cấu đất và tổ hợp di vật. Đối với các tầng vị dày, các lớp đào được chia nhỏ với mỗi lớp 10cm. Phương pháp khai quật này đảm bảo các di tích di vật không bị lẫn lộn bối cảnh với nhau, giúp cho kết quả chỉnh lý có độ chính xác cao hơn.

Mặt bằng hố khai quật tại di tích Mán Bạc

Cuộc khai quật năm 2025 đã làm xuất lộ 3 tầng văn hóa với 2 giai đoạn phát triển liên tục trên một địa tầng dày gần 2m. Giai đoạn sớm gắn liền với môi trường cận biển, giai đoạn muộn tăng cường khai thác nguồn lợi từ đất liền bên cạnh khai thác biển. Trong tầng văn hóa phát hiện 2 mộ táng có di cốt nằm gần nhau và xuất lộ trong cùng một bình diện, 1 dấu tích nghi là mộ táng trẻ em không còn di cốt, bếp và đống rác bếp lớn, các hố đất đen và hố cột. Dấu tích cư trú các giai đoạn không đồng đều trên toàn bộ hố khai quật, khu vực phía Bắc tập trung với mật độ cao hơn khu vực phía Nam.

Đối với di tích động vật, nhuyễn thể, qua phân tích sơ bộ xác định được 12 loài nhuyễn thể thuộc nhóm hai mảnh vỏ và chân bụng. Một số loài khác đang tiếp tục nghiên cứu xác định. Tập hợp xương động vật có xương sống chủ yếu là xương cá, trong đó có những loài cá lớn như cá voi, cá đuối, bên cạnh đó xương các loại động vật trên cạn như lợn, hươu, nai, khỉ, bò sát…. Sự đa dạng của cả các loài động vật có xương sống và không xương sống thể hiện các hệ sinh thái đa dạng, trong đó nguồn tài nguyên biển đóng vai trò quan trọng trong chuỗi thức ăn và dinh dưỡng của cư dân cổ. Đồng thời, điều này cho thấy sự thích nghi và khai thác đa dạng các nguồn lợi tự nhiên của cư dân Mán Bạc tận dụng cả môi trường dưới nước và trên cạn. Đây là những minh chứng cho sự tương tác năng động với môi trường, thể hiện hiểu biết của cộng đồng cư dân về các hệ sinh thái địa phương trong giai đoạn cuối đá mới – sơ kì kim khí ở khu vực Mán Bạc và lân cận.

Các đại biểu thăm quan những hiện vật tiêu biểu trong cuộc khai quật

Di vật thu được đa dạng về loại hình và phong phú về số lượng với các chất liệu như đá, gốm, xương, vỏ nhuyễn thể. Đồ đá phát hiện được các loại hình bàn mài, rìu, bôn, đục, cưa, chì lưới, thanh đá được mài nhẵn, dao, đồ trang sức. Trong đó chiếm số lượng nhiều nhất là các loại bàn mài và rìu đá. Chất liệu chủ yếu bao gồm đá cát, basalt, quartzite, spilite, chert. Đặc biệt đợt khai quật năm 2025 thu được một vỡ nhỏ có thể là phần rìa của đốc nha chương bằng đá chert có màu trắng đục, được mài nhẵn. Đồ gốm là di vật chiếm tỷ lệ lớn nhất trong tổng số di vật thu được. Phần lớn là các mảnh gốm vụn vỡ, tuy vậy cũng thu được nhiều mảnh thân và miệng nồi có kích thước lớn, thể hiện hoa văn đa dạng. Các hiện vật còn nguyên thu thập được chủ yếu là bàn đập gốm và chân chạc. Đồ xương bao gồm mũi lao, mũi nhọn và đồ trang sức. Được làm bằng xương cá và xương các loài động vật có vú. Đáng chú ý có bộ sưu tập phong phú các công cụ, vũ khí, trang sức bằng vỏ nhuyễn thể chủ yếu được làm bằng vỏ hàu lớn, vỏ điệp và vỏ trai. “Bích” được làm bằng vỏ điệp giấy, có hình dáng giống những chiếc bích làm bằng ngọc, bên ngoài được tạo thành hình tròn, ở giữa được đục lỗ tròn to.

Hiện vật “Bích” làm từ vỏ điệp

Qua kết quả khai quật có thể thấy Mán Bạc là di tích cư trú - mộ táng, bao gồm 2 giai đoạn phát triển sớm - muộn. Niên đại tương đối thuộc về hậu kỳ đá mới - sơ kỳ đồng thau. Với tổ hợp di tích, di vật đa dạng phản ánh đời sống vật chất, tinh thần phong phú, quá trình thích nghi khai thác tự nhiên và các mối quan hệ văn hóa đa chiều.

Với những giá trị đặc sắc, Mán Bạc cần sớm được xây dựng hồ sơ trình Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích cấp Quốc gia. Từ cơ sở đó để xây dựng những chính sách và kế hoạch thích hợp đối với việc bảo tồn và phát huy giá trị. Việc bảo tồn di tích không chỉ là bảo tồn phần đất có tầng văn hóa khảo cổ mà cần bảo tồn các yếu tố cảnh quan liên quan trực tiếp đến con người cổ. Do đó, cần giữ nguyên trạng cảnh quan thiên nhiên xung quanh di tích, hướng tới xây dựng công viên khảo cổ di tích Mán Bạc. Đồng thời cần đẩy mạnh nghiên cứu tiến tới xuất bản các công trình nghiên cứu về Mán Bạc tạo nền tảng cho công tác phát huy giá trị trong tương lai./.

Tài liệu tham khảo:

Báo cáo sơ bộ Kết quả Khai quật di tích Mán Bạc năm 2025.

Di chỉ cư trú thời sơ sử lần đầu tiên được phát hiện ở Ninh Bình, Bùi Minh Trí, Nguyễn Cao Tấn, 1999, trong Những phát hiện mới về Khảo cổ học năm 1998, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr. 224-225.

Phòng Di sản văn hóa